"Błyskawica" raz jeszcze

"Halo! Tu Błyskawica, stacja nadawcza Armii Krajowej w Warszawie na fali 32,8 i 52,1 metra" - tymi słowami znany spiker przedwojennego Polskiego Radia Zdzisław Świętochowski "Krzysztof" rozpoczął w dniu 8 sierpnia 1944 pierwszą audycję z ogarniętej powstaniem Warszawy na radiostacji "Błyskawica". Zakończeniem audycji były dźwięki "Warszawianki". Tropiona zaciekle przez Niemców radiostacja nadawała z walczącej Warszawy do 4 października 1944 roku.

Konstruktor "Błyskawicy"
Antoni Zębik SP7LA ex SP1ZA, pseudonim konspiracyjny "Biegły", urodził się w 1914 roku w Częstochowie. Ukończył Szkołę Tekstylną w Łodzi o kierunku elektrycznym. Eksternistycznie w Warszawie kończył Wawelberga też w kierunku elektrycznym. W latach 1937-38 służy w Wojsku Polskim w Kompanii Telegraficznej (z plutonem radio) podległej 1. Pułkowi Radio stacjonującemu w Warszawie na Powązkach. Przedwojenny krótkofalowiec-konstruktor o znaku SP1ZA. W 1939 roku bierze udział w działaniach wojennych jako dowódca radiostacji SP2KL, którą zbudował na polecenie dowódcy kompanii łączności 7. Dywizji Piechoty. Wzięty do niewoli ucieka z obozu jenieckiego. Wstępuje do ZWZ, później AK, konstruuje sprzęt nadawczy na potrzeby konspiracyjne. Konstruktor i wykonawca radiostacji "Błyskawica". Aresztowany w 1944 przez gestapo przechodzi przez siedem obozów koncentracyjnych, ostatni w Bergen-Belsen. Po powrocie do kraju bierze czynny udział w odbudowie ruchu krótkofalarskiego w Polsce. Prezes Oddziału Łódzkiego Polskiego Związku Krótkofalowców. Odznaczony między innymi Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia, Krzyżem Partyzanckim. W związku z przypadającymi w 1999 roku obchodami 70-lecia powstania Polskiego Związku Krótkofalowców Antoni Zębik został przez krótkofalowców polskich wybrany "Krótkofalowcem 70-lecia".
Obecnie mieszka w Radomsku. Dalej zajmuje się czynnie krótkofalarstwem i konstrukcjami krótkofalarskimi.
Radiostacja "Błyskawica"
Radiostacja "Błyskawica" została zbudowana na rozkaz KG Armii Krajowej, która przewidując wybuch powstania w Warszawie, potrzebowała radiostacji fonicznej większej mocy do nadawania komunikatów. Konstruowaniem radiostacji zajął się zamieszkały w Częstochowie krótkofalowiec Antoni Zębik SP1ZA. W połowie kwietnia w wynajętym domku na peryferiach Częstochowy zaczęto budować "Błyskawicę". Prace trwały przeważnie nocą. Prymitywne narzędzia, brak przyrządów pomiarowych to mankamenty, z jakimi się borykał Antoni Zębik. Brak było także ochrony obiektu. Do dyspozycji konstruktor i grupa ochronna (dwie osoby) miała dwa pistolety typu Colt i kilkanaście granatów. W razie wsypy nie dawało to gwarancji ocalenia sprzętu i siebie. W dniu 15 sierpnia 1943 roku radiostacja była gotowa. Jednak przy pierwszych próbach okazało się, że lampa RK 28 nie miała należytej próżni. Zdobycie nowej nie było możliwe.
Próba doprowadzenia tej lampy do pełnej sprawności w filii warsztatów Philipsa przy Karolkowej w Warszawie nie przyniosła rezultatów. Trzeba było zastosować inne lampy o mniejszej mocy. Pociągało to za sobą zmiany konstrukcyjne oraz obniżenie mocy wyjściowej. W dniu 1 września 1943 uruchomiona została radiostacja do stałych prób. Odbywały się one regularnie każdego dnia od 16.00 do 16.15 - nadawano muzykę taneczną i rozrywkową z niemieckich płyt. Próby przeprowadzane były na trzech częstotliwościach w granicach 6-10MHz, najlepiej słyszana była jednak na 7MHz. Antena, ćwierćfalowy dipol, był wysuwany z komina. Audycje były odsłuchiwane między innymi w Krakowie przez krótkofalowców związanych z podziemiem. Był to SP1CU Ładysław Jakubowski, SP1CC Emil Jurkiewicz, SP1QT Władysław Borysławski i SP1JJ Józef Jezierski. Meldunki poprzez łączników o słyszalności radiostacji docierały do Antoniego Zębika w miarę regularnie. W końcu 1943 roku radiostacja zostaje przekazana do Warszawy.
W dniu 1 sierpnia 1944 roku podjęto próbę uruchomienia radiostacji w gmachu przy ul. Jasnej. Pierwszym, który uruchamiał radiostację, był inny krótkofalowiec, inż. Roman Kitzner SP5AF. Niestety wskutek niewłaściwego przechowywania radiostacja, zasilacz i modulator były zawilgocone do tego stopnia, że nie udało się uruchomić radiostacji w tym dniu. Wraz z inż. Janem Gieorgicem - kierownikiem radiostacji, Henrykiem Paśnickim i Czesławem Brodziakim SP1QC doprowadzano "Błyskawicę" do stanu użyteczności. W dniu 8 sierpnia o godzinie 09.45 radiostacja nadaje swoją pierwszą audycję. Odtąd codziennie "Błyskawica" nadawała cztery razy dziennie w godzinach: 09.45, 10.00, 19.30 i 22.00 po polsku, zaś o godzinie 10.15 i 22.00 po angielsku. Programy redagowane były przez dziennikarzy warszawskich, pracowników Polskiego Radia, oraz Biuro Propagandy i Informacji KG AK.
Radiostacja jest wielokrotnie przenoszona. Pierwsza przeprowadzka z ul. Jasnej do "Adrii" na ul. Moniuszki. Z tego miejsca w sierpniu przemawiał gen "Bór" Komorowski. Trzecim miejscem pracy była szopa za budynkiem dawnej ambasady radzieckiej przy ulicy Poznańskiej. Po unieruchomieniu Elektrowni Warszawskiej, radiostacja zamilkła. Ale nie na długo. Niedaleko na ul. Hożej znany automobilista inż. Witold Rychter uruchomił nieduży agregat prądotwórczy, który zasilał "Błyskawicę". Ostatnim miejscem, z którego nadawała "Błyskawica", był budynek Biblioteki Publicznej na rogu Koszykowej i Mokotowskiej. W dniu 4 października wieczorem ostatni komunikat odczytał dyr. Edmund Rudnicki. O 19.20 zgaszono lampy nadajnika. Kierownik zespołu radiostacji - inż. Jan Gieorgica podszedł do "Błyskawicy" z młotkiem w ręku i uderzył w lampy. Nadajnik, którego wykonanie, transport, przechowywanie i strzeżenie w latach okupacji i przez całe powstanie warszawskie było robione z narażeniem życia - przestał istnieć.
Przed "Błyskawicą" była "Burza"
W ścisłej tajemnicy, w jednym ze skrzydeł zdobytego gmachu Poczty Głównej, w dniu 3 sierpnia rozpoczęła pracę z mocą 18W radiostacja foniczna, której nadano nazwę "Burza". Nazwa jej nawiązywała do remontowanej "Błyskawicy". Powstała właściwie dzięki dwom osobom. Pierwszą był mjr Noworolski "Zwora", pionier radiotechniki w Polsce, autor wielu publikacji w zakresie radiotechniki. W okresie okupacji pełnił funkcję wojskowego inspektora radiokomunikacji w Departamencie Poczty i Telekomunikacji Delegatury Rządu na Kraj. Drugim był współpracownik "Zwory" - Włodzimierz Markowski "Rybka", krótkofalowiec o znaku SPL-007 i SP3WM. Radiostację zmontowano z części zgromadzonych przez "Rybkę" oraz elementów przechowywanych w mieszkaniu pisarza Juliusza Kaden-Bandrowskiego przy ulicy Boduena 2. Radiostacja pracowała na lampie EL-12 Specjal. Do nadawania wykorzystano pozostały po Niemcach na budynku poczty maszt z bloczkami umożliwiającymi podnoszenie i opuszczanie anteny zrobionej z linki miedzianej. Radiostacja nadawała na fali 52,1 m. Jej spikerami byli "Zwora" i "Rybka". Pierwsza audycja trwała około 20 minut i zawierała informacje o powstaniu warszawskim zaczerpnięte z gazetek powstańczych oraz apele o pomoc. Radiostacja cały czas pracowała samodzielnie, a po uruchomieniu w dniu 8 sierpnia "Błyskawicy" retransmitowała trzy razy dziennie cały jej program. Ale nie była to ostatnia radiostacja uruchomiona w początkach sierpnia 1944 roku. W dniu 7 sierpnia z inicjatywy mjr. Noworolskiego Włodzimierz Markowski montuje kolejną. Z radiostacji niemieckiej, która znajdowała się w gmachu Arbeitsamtu przy ulicy Kredytowej, oraz sprzętu radiowego znajdującego się w gmachu sądów na Lesznie powstaje radiostacja foniczna pracująca w paśmie fal średnich 224m. Nadała ona kilka próbnych audycji 5-minutowych w języku niemieckim. Po uzgodnieniu z szefem BIP-u - płk. Rzepeckim ps. "Wolski", została przekazana do kierownictwa "Błyskawicy" dla zespołu akcji "N".
Historia budowy repliki radiostacji powstańczej "Błyskawica"
W październiku 2003 roku podczas podsumowania zawodów "Powstanie Warszawskie" zawiązuje się z inicjatywy Wiesława Paszty SQ5ABG komitet budowy repliki, w skład którego wchodzą Zygmunt Seliga SP5AYY i Mikołaj Ciereszko SP5CJQ. Zawiązanie się komitetu jest możliwe ze względu na pozytywną odpowiedź Antoniego Zębika SP7LA - konstruktora "Błyskawicy".
W listopadzie komitet wystosowuje zaproszenie udziału w jego pracach do Prezydenta Warszawy, Prezesa PZK, Prezesa Klubu Seniorów PZK, Pełnomocnika Prezydenta ds. budowy Muzeum Powstania Warszawskiego, Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Zostaje wystosowany apel do krótkofalowców polskich o pomoc w poszukiwaniu części z lat 40. oraz o przekazywanie potrzebnych lamp i podzespołów. W grudniu 2003 Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy Lech Kaczyński obejmuje osobisty honorowy patronat na budową repliki radiostacji.
W dniu 13 grudnia następuje pierwsze robocze spotkanie z Antonim SP7LA w Radomsku. Ustalone zostają dalsze etapy realizacji budowy.
Styczeń 2004 - trwają intensywne poszukiwania i zakupy elementów potrzebnych do budowy repliki. Głównym rynkiem zaopatrzenia jest giełda elektroniczna na Wolumenie w Warszawie oraz nadsyłane części i podzespoły od indywidualnych krótkofalowców i osób prywatnych. Po ukazaniu się artykułu o radiostacji "Błyskawica" w Biuletynie Informacyjnym Armii Krajowej odzywają się powstańcy radioamatorzy, którzy zetknęli się z działaniami radiostacji w czasie powstania. Pod koniec stycznia Antoni Zębik wraz z Tadeuszem Teperskim SP9QMT i Jankiem Szczepankiem SP9GDI rozpoczyna pracę nad budową repliki.
W lutym 2004 jest już gotowa część konstrukcji nadajnika. W zakładach RADWAR trwa nawijanie transformatorów do zasilacza i modulatora radiostacji. Trwają poszukiwania letransletów (liter na kalce) do opisania płyty czołowej radiostacji.
W marcu na spotkaniu krótkofalowców warszawskich na Boernerowie zorganizowano wystawę oraz zbiórkę pieniężną na rzecz budowy repliki. Jan Nowak-Jeziorański przekazuje nagranie z nasłuchów audycji nadawanych przez "Błyskawicę" w 1944 roku.
4 maja w Mysłowicach zostają podjęte dalsze prace nad elektrycznym układem radiostacji oraz montaż końcowy. W dniu 23 maja replika radiostacji zostaje przekazana przez Antoniego Zębika SP7LA do Warszawy. 29 maja radiostacja odbywa próby techniczne, które kończą się pomyślnie.

Wiesław Paszta   

Pełny tekst artykułu na stronach magazynu